Przejdź do zawartości

Dyskusja:Gruźlica człowieka

Treść strony nie jest dostępna w innych językach.
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Liczba zakażeń i zachorowań[edytuj kod]

Cytuje za artykułem:

"ok. 8 mln/rok to nowe zachorowania, 2,6–2,9 mln chorych rocznie umiera z powodu gruźlicy, w skali całej planety co sekunda pojawia się nowe zakażenie (co daje rocznie ok. 31,6 mln)."

Te dwie informacje są sprzeczne, bo jest albo 8 mln albo 31,6 mln zachorowań rocznie. Proponuje zdecydować się na jedną wersję. -- niepodpisany komentarz użytkownika Matis99 (dyskusja) 19:17, 28 maj 2009

Tu nie ma sprzeczności: nie każde zakażenie kończy się zachorowaniem. --CiaPan (dyskusja) 14:29, 2 lis 2023 (CET)[odpowiedz]

Sporulacja[edytuj kod]

Ja zauważyłem, że napisane jest iż mtb może przetrwać w formie endospory, otóż mnie uczono, że Mycobacterium przetrwalników nie wywarza. Opieram się na wiedzy z podręcznika prof. Wawrzkiewicza 'Mikrobiologia weterynaryjna' i własnej w wykładów z mikrobiologii ;] -- niepodpisany komentarz użytkownika 83.28.87.33 (dyskusja) 19:44, 31 maj 2009

Literówka: mykobakterie[edytuj kod]

Zmieniłam "mikrobakterie" na mykobakterie- takie jest spolszczenie. Nie ma czegoś takiego jak mikrobakterie. Tyggrysek (dyskusja) 00:56, 13 sie 2009 (CEST)[odpowiedz]

Więcej treści[edytuj kod]

Więcej treści może chcesz dodać z EN Wikipedii, przetłumaczone przez tłumaczy Bez Granic.

Szablon:Infobox disease

„Gruźlica,” “Tuberkuloza” lub “TB” (skrót od tubercle bacillus) to często spotykana, a w wielu przypadkach śmiertelna, choroba zakaźna. Choroba wywoływana jest przez różne szczepy prątków bakterii, zazwyczaj przez Mycobacterium tuberculosis.[1] Gruźlica atakuje zazwyczaj płuca, ale może dotykać również innych części organizmu. Gruźlica przenosi się drogą powietrzną, gdy osoby nią zakażone kaszlą, kichają lub gdy ich ślina jest przenoszona drogą powietrzną.[2] Większość zakażeń przebiega bezobjawowoi w ukryciu. Jednak jedna spośród dziesięciu ukrytych chorób przechodzi w formę aktywną. Nieleczona gruźlica powoduje zgon 50% chorych.

Popularne objawy aktywnej gruźlicy obejmują przewlekły kaszel, a także występowanie krwi w plwocinie, gorączkę, nocną potliwość oraz utratę wagi (w przeszłości chorobę nazywano „suchotami” ponieważ wyniszczała chorych powodując utratę wagi.) Zakażenie innych organów może wywołać wiele innych objawów. Zdiagnozowanie aktywnej gruźlicy jest możliwe przy użyciu metod radiologicznych (zazwyczaj z wykorzystaniem RTG klatki piersiowej) oraz badań mikroskopijnych i badań kultur mikrobiologicznych płynów organizmu. Zdiagnozowanie ukrytej gruźlicy opiera się na próbie tuberkulinowej skóry (TST) oraz badaniu krwi. Terapia jest trudna i wymaga podawania wielu antybiotyków przez długi okres czasu. Badane są także osoby z którymi kontaktował się zarażony i w razie potrzeby leczone. Oporność na antybiotyki jest coraz większym problemem w leczeniu gruźlicy odpornej na leki (MDR-TB). W celu uniknięcia zakażenia gruźlicą należy badać i szczepić ludność przy użyciu szczepionki BCG.

Specjaliści uważają, że jedna trzecia ludności świata jest zakażona M. tuberculosis,[3] a do nowych zakażeń dochodzi co sekundę.[3] W 2007 r. na świecie było 13,7 miliona osób przechodzących aktywną formę choroby.[4] W 2010 r. doszło do 8,8 milionów nowych zakażeń oraz 1,5 miliona powiązanych z chorobą zgonów; szczególnie często dochodziło do nich w krajach rozwijających się.[5] Całkowita liczba chorych na gruźlicę zmniejszyła się od 2006 r., a liczba nowych przypadków zmniejszyła się od 2002 r.[5] Gruźlica nie jest równomiernie rozprzestrzeniona na świecie. W wielu krajach Azji i Afryki ok. 80% populacji jest zakażona gruźlicą, gdy np. w USA jest to zaledwie 5-10%.[1] W państwach rozwijających się więcej osób zaraża się gruźlicą, ponieważ odporność ich mieszkańców jest niższa. Zazwyczaj osoby te zarażają się gruźlicą, ponieważ są już zarażone wirusem HIV i chorują na AIDS.[6]

Przesłanki i objawy[edytuj kod]

[[ File:Tuberculosis symptoms.svg|thumb|Główne objawy różnych odmian i stadiów gruźlicy.[7] Wiele objawów występuje również w przypadku innych odmian, podczas gdy inne (choć nie wszystkie) występują tylko w przypadku wybranych odmian. Możliwe jest jednoczesne występowanie wielu odmian.]] U ok. 5-10% osób, które nie są zakażone HIV, ale zaraziły się gruźlicą, rozwija się na przestrzeni życia aktywna forma choroby.[8] Wśród zakażonych wirusem HIV do rozwoju aktywnej formy gruźlicy dochodzi u 30% zarażonych nią.[8] Gruźlica może zaatakować różne części organizmu, ale najczęściej dotknięte nią zostają płuca (tzw. gruźlica płuc).[9] Do gruźlicy pozapłucnej dochodzi, gdy gruźlica rozwija się poza płucami. Gruźlica pozapłucna może występować równolegle z gruźlicą płuc.[9] Ogólne przesłanki i objawy obejmują gorączkę,drgawki, potliwość nocną, utratę apetytu, utratę wagi i osłabienie.[9] Możliwe jest również wystąpienie pałeczkowatości palców.[8]

Gruźlica płucna[edytuj kod]

Jeżeli zakażenie gruźlicą staje się aktywne, u 90% osób obejmuje ono płuca.[6][10] Objawy obejmują ból klatki piersiowej oraz długotrwały kaszel, przy którym wykrztuszana jest plwocina. U ok. 25% osób nie stwierdza się objawów (choroba rozwija się „bezobjawowo”).[6] Czasami chorzy kaszlą krwią w niewielkich ilościach. W rzadkich przypadkach zakażenie może atakować tętnicę płucną, co powoduje znaczne krwawienie zwane tętniakiem Rasmussena. Gruźlica może przejść w stan przewlekły i powodować znaczne bliznowacenie górnej części płatów płucnych. Zazwyczaj dotyka to górnej części płuc. [9] Powód tego pozostaje nieznany. [1] Być może górna część płuc zostaje dotknięta, ponieważ ma lepszy dostęp do powietrza [1] lub mniejsze odprowadzanie limfy.[9]

Gruźlica pozapłucna[edytuj kod]

W 15-20% przypadków aktywnej formy zakażenie rozprzestrzenia się poza organy układu oddechowego, co jest przyczyną innych odmian gruźlicy.[11] Gruźlica rozwijająca się poza organami układu oddechowego nazywana jest „gruźlicą pozapłucną”.[12] Do gruźlicy opłucnej dochodzi częściej u osób z immunosupresją i dzieci. Gruźlica opłucna występuje u ponad 50% osób zakażonych wirusem HIV.[12] Najczęściej spotykane obszary infekcji w przypadku pozapłucnej formy choroby obejmują opłucną (w przypadku gruźlicy opłucnej), ośrodkowy układ nerwowy (w przypadku gruźliczego zapalenia opon mózgowych) oraz układ limfatyczny (w przypadku skrofulozy szyi). Gruźlica pozapłucna może występować również w obrębie układu moczowo-płciowego (w przypadku gruźlicy moczowo-płciowej) oraz kości i stawów (w przypadku choroby Potta w obrębie kręgosłupa) oraz innych obszarów. Gdy zakażenie rozprzestrzenia się w obrębie kości, mówimy o „gruźlicy kostnej”,[13] która stanowi formę zapalenia szpiku kości.[1] Potencjalnie bardziej niebezpieczną, często spotykaną formą gruźlicy jest gruźlica „rozsiana”, często nazywana gruźlicą prosówkową.[9]Gruźlica prosówkowa stanowi 10% przypadków gruźlicy pozapłucnej. [14]

Przyczyny[edytuj kod]

Prątki[edytuj kod]

Scanning electron micrograph of Mycobacterium tuberculosis

Główną przyczyną gruźlicy są prątki gruźlicy, małe, przenoszone drogą powietrzną, nieruchome pałeczki.[9] Wiele wyjątkowych właściwości klinicznych wspomnianego patogenu jest wywoływanych wysoką zawartością substancji lipidowych.[15] Do podziału dochodzi co 16-20 godzin. W porównaniu z innymi bakteriami jest to wolne tempo, ponieważ większość z nich dzieli się częściej niż co godzinę.[16] Prątki mają zewnętrzną błonę stanowiącą dwuwarstwę lipidową.[17] W przypadku barwienia metodą Grama prątki gruźlicy charakteryzują się słabym barwieniem „Gram-dodatnim” lub nie utrzymują barwienia w związku z wysoką zawartością substancji lipidowych i kwasu mykolowego.[18] Prątki gruźlicy są w stanie przetrwać słabsze środki dezynfekujące i potrafią przetrwać w formie przetrwalników kilka tygodni. W naturze bakteria może rozwijać się w komórkach organizmu gospodarza, ale M. tuberculosis mogą rozwijać się w warunkach laboratoryjnych.[19]

Korzystając z barwienia histologicznego przy wyplutych próbkach flegmy, naukowcy są w stanie zidentyfikować prątki gruźlicy przy użyciu (lekkiego) mikroskopu (flegma bywa też nazywana „plwociną”). Prątki gruźlicy utrzymują barwienie nawet po użyciu na nich roztworu kwasu, w związku z czym są również klasyfikowane jako bakteria kwasooporna (AFB).[1][18] Dwie najpopularniejsze metody barwienia kwasoopornego to: barwienie Diehl–Neelsena, które barwi bakterie kwasooporne na jasną czerwień wyróżniającą je od niebieskiego tła, [20] oraz barwienie auraminą-rodaminą a następnie badanie mikroskopem fluorescencyjnym.[21]

Mycobacterium tuberculosis complex (MTBC) składa się z czterech innych prątków prątków gruźlicy: “M. bovis,” “M. africanum,” “M. canetti” i “M. microti.”[22] “M. africanum” nie należy do często spotykanych bakterii, ale jest istotna, ponieważ wywołuje gruźlicę na wielu obszarach Afryki.[23][24] “M. bovis” były częstą przyczyną gruźlicy, ale wprowadzenie pasteryzowanego mleka w znacznym stopniu wyeliminowało wspomniane prątki stanowiące problem medyczny w krajach rozwijających się.[1][25] “M. canetti” są rzadkie i wydaje się, że ich występowanie jest ograniczone do obszaru Półwyspu Somalijskiego, chociaż stwierdzono też kilka przypadków u emigrantów z Afryki. [26][27] “M. microti” są również rzadkie i najczęściej spotyka się je u osób z niedoborem odporności, ale wspomniany patogen może być znacznie bardziej rozpowszechniony niż nam się wydaje. [28]

Inne znane patogeniczne prątki obejmują “M. leprae”, “M. avium” oraz “M. kansasii”. Ostatnie dwa z nich sklasyfikowane zostały jako „prątki atypowe” (NTM). NTM nie wywołują gruźlicy ani trądu, ale wywołują choroby układu oddechowego, których objawy są podobne do gruźlicy.[29]

Czynniki ryzyka[edytuj kod]

 Osobny artykuł: Risk factors for tuberculosis.

Różne czynniki mogą sprawić, że osoba będzie bardziej narażona na gruźlicę. Globalnie najważniejszym czynnikiem ryzyka jest HIV; 13% wszystkich przypadków gruźlicy stwierdza się u zakażonych wirusem HIV.[5] Problem ten jest szczególnie powszechny w Afryce Subsaharyjskiej, gdzie odsetek zakażonych wirusem HIV jest wysoki.[30][31] Gruźlica jest również mocno związana z przeludnieniem i niedożywieniem. Związek ten sprawia, że gruźlica jest jedną z głównych chorób związanych z ubóstwem.[6] Następujące grupy osób są szczególnie zagrożone zakażeniem gruźlicą: osoby przyjmujące dożylnie narkotyki, osoby mieszkające i pracujące w miejscach gromadzenia się narażonych osób (np. w więzieniach lub schroniskach dla bezdomnych), ubodzy, którzy nie mają dostępu do odpowiedniej opieki medycznej, szczególnie narażone mniejszości etniczne, dzieci mające bliski kontakt z osobami narażonymi oraz pracownicy służby zdrowia mający kontakt ze wspomnianymi grupami osób.[32] Kolejnym czynnikiem ryzyka są przewlekłe choroby płuc. Krzemica zwiększa zagrożenie prawie 30-krotnie.[33] Osoby palące papierosy są prawie dwukrotnie bardziej narażone na zarażenie gruźlicą niż osoby niepalące.[34] Inne stany chorobowe również zwiększające zagrożenie zachorowaniem na gruźlicę to alkoholizm[6] oraz cukrzyca (trzykrotnie zwiększone zagrożenie).[35] Niektóre leki, jak np. kortykosteroidy oraz infliksymab (przeciwciało monoklonalne anti-αTNF) są czynnikami zwiększającymi zagrożenie, zwłaszcza w krajach rozwiniętych.[6] Czynnikiem ryzyka może być także uwarunkowanie genetyczne,[36] ale naukowcom nie udało się określić na ile znaczący jest jego wpływ.[6]

Działanie[edytuj kod]

[[ Image:TB poster.jpg|thumb|Kampanie na rzecz zdrowia publicznego w latach 20. próbowały powstrzymać rozprzestrzenianie się gruźlicy.]]

Przenoszenie[edytuj kod]

Gdy osoba zakażona aktywną formą gruźlicy kaszle, kicha, mówi, śpiewa lub pluje, wyrzuca z siebie rozpylone, zakaźne kropelki o średnicy od 0,5 to 5 µm. Pojedyncze kichnięcie może uwolnić nawet 40 000 kropelek. [37] Każda kropelka może przenosić chorobę, ponieważ zakaźna dawka gruźlicy jest bardzo niska (zakażona może zostać nawet osoba, która wdycha mniej niż 10 bakterii).[38]

U osób mających długi, częsty lub bliski kontakt z nosicielami gruźlicy zagrożenie zakażeniem wynosi ok. 22%.[39] Osoba cierpiąca na aktywną, nieleczoną formę gruźlicy może zarazić od 10 do 15 (lub więcej) osób rocznie.[3] Zazwyczaj gruźlica przenoszona jest wyłącznie przez osoby cierpiące na aktywną formę choroby. Osoby z latentną formą choroby nie są uważane za zarażające. [1] Prawdopodobieństwo zakażenia jednej osoby przez drugą zależy od wielu czynników. Czynniki te obejmują liczbę zakaźnych kropelek, którą wydala nosiciel, skuteczność systemu wentylacji w środowisku osoby, czas narażenia na działanie, wirulencję szczepu M. tuberculosis oraz poziom odporności niezarażonej osoby. [40] Aby uniknąć serii kolejnych zarażeń należy odizolować osoby z aktywną formą gruźlicy („otwartą”) i objąć je terapią wykorzystującą leki przeciw gruźlicy. Po ok. dwóch tygodniach skutecznej terapii u osób nieuodpornionych aktywna forma choroby przestaje być zagrożeniem dla innych. [39] W przypadku zakażenia osoba zaczyna zakażać inne osoby po okresie od trzech do czterech tygodni.[41]

Patogeneza[edytuj kod]

Około 90% zakażonych M. tuberculosis cierpi na bezobjawową, latentną gruźlicę (czasami nazywaną LTBI).[42] U osób tych istnieje tylko 10% ryzyko przekształcenia się latentnego zakażenia w otwartą, aktywną gruźlicę.[43]W przypadku osób zakażonych wirusem HIV, zagrożenie rozwoju aktywnej gruźlicy zwiększa się o 10% rocznie. [43] Przy braku skutecznej terapii odsetek zgonów spowodowanych gruźlicą wynosi nawet 66%.[3]

Zakażenie gruźlicą zaczyna się w momencie, gdy prątki bakterii dostają się do pęcherzyków płucnych, gdzie rozpoczynają atak i rozmnażanie w endosomach makrofagów pęcherzykowych.[1][44] Główny obszar zakażenia zlokalizowanego w płucach, znany jako "fokus Ghona", jest położony w górnej lub dolnej części dolnego płatu, lub w dolnej części górnego płatu.[1] Gruźlica płuc może również występować w formie zakażenia krwi znanego jako Simon focus. Zakażenie typu Simon focus zazwyczaj występuje w górnej części płuca.[45] To związane z krwią zakażenie może również sprzyjać przenoszeniu zarazków do tak odległych obszarów, jak obwodowe węzły chłonne, nerki, mózg oraz kości. [1][46] Gruźlica atakuje wszystkie części ciała, choć z nieznanego powodu rzadko atakuje serce, mięśnie poprzecznie prążkowane, trzustkę, oraz tarczycę.[47]

Gruźlica została sklasyfikowana jako jedna z zapalnych chorób ziarniniakowych. Makrofagi, llimfocyty T, limfocyty B oraz fibroblasty znajdują się wśród komórek, które skupiają ziarniniaki. Limfocyty otaczają zakażone makrofagi. Ziarniniaki zapobiegają rozsiewowi prątków bakterii i zapewniają lokalne środowisko interakcji komórek systemu immunologicznego. Bakterie znajdujące się w ziarniniakach mogą przejść w stan uśpienia, co powoduje latentną formę zakażenia. Inną cechą ziarniniaków jest rozwój zachodzący po śmierci komórki (nekroza) w środku guzków. Widziana gołym okiem nekroza przypomina miękki, biały ser, stąd też nazwano ją nekrozą serowatą.[48]

Bakterie wywołujące gruźlicę mogą dostać się do krwiobiegu poprzez uszkodzoną tkankę. Mogą rozprzestrzeniać się po organizmie i wywoływać wiele ognisk chorobowych, które wyglądają jak niewielkie pęcherzyki na tkankach.[49] Ta ostra forma gruźlicy jest nazywana gruźlicą prosówkową. Występuje ona najczęściej u dzieci i osób zakażonych wirusem HIV.[50] Wśród osób z tą rozsianą formą gruźlicy stwierdzono wysoki odsetek zgonów, nawet u leczonych pacjentów (ok. 30%).[14][51]

U wielu osób zakażenie na przemian nasila się i słabnie. Uszkodzona tkanka i nekroza są często równoważone leczeniem i włóknieniem.[48] Dotknięta tkanka zastępowana jest przez bliznowacenie i ubytki wypełnione serowym materiałem nekrotycznym. W czasie aktywnej formy choroby niektóre z ubytków łączą się z drogami oddechowymi oskrzeli a materiał ten może zostać usuwany w rezultacie kaszlu. Materiał zawiera żywe bakterie i może sprzyjać rozprzestrzenianiu się zakażenia. Leczenie przy użyciu odpowiedniego antybiotyku zabija bakterie i pozwala na zdrowienie. Gdy choroba zostanie wyleczona, dotknięte obszary zastępuje zbliznowaciała tkanka.[48]

Diagnoza[edytuj kod]

[[ File:TB in sputum.png|thumb|Prątek gruźlicy (zabarwione na czerwono) w plwocinie]]

Aktywna forma gruźlicy[edytuj kod]

Zdiagnozowanie aktywnej formy gruźlicy wyłącznie w oparciu o przesłanki i objawy jest bardzo trudne.[52] Trudne jest także zdiagnozowanie choroby u osób z immunosupresją.[53] Jednak osoby wykazujące objawy choroby płuc lub cierpiące na zespół objawów, który utrzymuje się dłużej niż dwa tygodnie, mogą cierpieć na gruźlicę. [53] RTG klatki piersiowej oraz badanie kultur plwocin bakterii kwasoodpornych stanowią zazwyczaj część wstępnego badania.[53] W krajach rozwijających się próba na uwalnianie interferonu-γ (IGRAs) oraz próba tuberkulinowa skóry nie są przydatne.[54][55] Podobnie skuteczność badania IGRA ma ograniczenia u osób zakażonych wirusem HIV.[56][57]

Ostateczne zdiagnozowanie gruźlicy wymaga zidentyfikowania „M. tuberculosis” w klinicznej próbce (np. plwociny, ropy lub biopsji tkanki). Jednak trudny proces hodowli tego wolno rozwijającego się organizmu może trwać od dwóch do sześciu tygodni w przypadku kultury bakterii z krwi lub plwociny.[58]W związku z tym leczenie zaczyna się jeszcze przed potwierdzeniem obecności bakterii.[59]

Amplifikacja kwasów nukleinowych oraz deaminaza adenozyny to badania pomagające w szybkiej diagnozie gruźlicy.[52] Jednak badania te nie są zalecane rutynowo, ponieważ rzadko wpływają na zmianę sposobu leczenia danej osoby.[59] Badanie krwi mające na celu wykrycie antyciał nie są swoiste ani [czułość i swoistość |czułe]], w związku z czym nie zaleca się ich stosowania. [60]

Utajona forma gruźlicy[edytuj kod]

[[ File:Mantoux tuberculin skin test.jpg|thumb|Próba tuberkulinowa Mantoux]] Próba tuberkulinowa Mantoux jest często wykorzystywana w celu badania osób szczególnie narażonych na zarażenie gruźlicą.[53]W przypadku osoby, która została wcześniej zaszczepiona przeciwko gruźlicy, próba może dać wynik fałszywie dodatni.[61] Fałszywy odczyn ujemny można uzyskać przy badaniu osób z sarkoidozą, ziarnicą złośliwą oraz niedożywieniem. Co najważniejsze, próba może dać odczyn fałszywie ujemny w przypadku osób z aktywną formą gruźlicy.[1]Test wydzielania interferonu gamma (IGRA) przeprowadzany na próbce krwi jest zalecany w przypadku osób, które uzyskały pozytywny wynik na próbie Mantoux.[59] Na wynik testu IGRA nie ma wpływu szczepionka ani większość prątków niegruźliczych, dlatego przy jego stosowaniu osiąga się mniejszą ilość wyników fałszywie dodatnich.[62] Na wynik mają jednak wpływ „M. szulgai“, „M. marinum“, oraz „M. kansasii“.[63] Testy IGRA mogą mieć wyższą czułość, jeśli są stosowane wraz z próbą tuberkulinową. W przypadku używania wyłącznie testów IGRA, będą one miały niższą czułość niż próba tuberkulinowa.[64]

Profilaktyka[edytuj kod]

Wysiłki mające na celu zapobieganie i kontrolę gruźlicy polegają na szczepieniu dzieci oraz wykrywaniu i prawidłowej terapii przypadków aktywnej formy choroby.[6] Dzięki ulepszonym formom terapii Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) osiągnęła sukces i odnotowano niewielki spadek liczby osób chorych.[6]

Szczepionki[edytuj kod]

Od 2011 roku jedyną dostępną szczepionką przeciwgruźliczą jest szczepionka BCGn (Bacillus Calmette-Guérin). BCG jest skuteczna w przypadku choroby rozsianej w dzieciństwie, jednak nie gwarantuje pełnej ochrony przeciwko zarażeniu się gruźlicą płuc.[65] Pomimo to BCG jest najczęściej używaną szczepionką na świecie - ponad 90% wszystkich dzieci jest nią szczepiona.[6]Jednak odporność uzyskiwana dzięki szczepieniu spada po około dziesięciu latach.[6] Ponieważ gruźlica występuje rzadko na większości terytorium Kanady, Wielkiej Brytanii oraz Stanów Zjednoczonych, szczepionka BCG jest tam podawana jedynie osobom narażonym na zarażenie się chorobą.[66][67][68] Jednym z powodów odstąpienia od stosowania tej szczepionki jest wywoływanie fałszywie dodatniego odczytu przy próbie tuberkulinowej, przez co badanie staje się bezużyteczne przy wykrywaniu choroby.[68] Aktualnie trwają badania nad nowymi szczepionkami.[6]

Zdrowie publiczne[edytuj kod]

Światowa Organizacja Zdrowia uznała gruźlicę za chorobę stanowiącą globalne zagrożenie zdrowotne w 1993 r.[6] W 2006 r. organizacja Stop TB Partnership opracowała Światowy plan zwalczania gruźlicy, którego celem jest uratowanie 14 milionów osób przed 2015 r.[69] Mało prawdopodobne jest, aby cel ten został osiągnięty przed 2015 r., głównie ze względu na wzrost zarażeń gruźlicą powiązanych z równoległym zarażeniem wirusem HIV oraz pojawieniem się gruźlicy wielolekoopornej (MDR-TB).[6] System klasyfikacji gruźlicy opracowany przez Amerykańskie Towarzystwo Chorób Klatki Piersiowej jest wykorzystywany w programach zdrowia publicznego.[70]

Zarządzanie[edytuj kod]

Terapia gruźlicy wykorzystuje antybiotyki w celu zabicia bakterii. Skuteczna terapia gruźlicy jest trudna ze względu na nietypową strukturę i skład chemiczny ściany komórkowej prątków. Ściana komórkowa zatrzymuje leki i sprawia, że wiele antybiotyków jest nieskutecznych.[71] Dwoma najczęściej stosowanymi antybiotykami są izoniazyd oraz rifampicyna, a terapia może trwać miesiącami.[40] W terapii utajonej formy gruźlicy zazwyczaj wykorzystuje się tylko jeden antybiotyk.[72] Formę aktywną najlepiej leczy się zestawem kilku antybiotyków w celu obniżenia ryzyka nabycia przez bakterie oporności na antybiotyki.[6] Osoby z formą utajoną poddaje się terapii także w celu zapobieżenia przekształceniu się gruźlicy w formę aktywną w późniejszym czasie.[72] Światowa Organizacja Zdrowia zaleca stosowanie leczenia bezpośrednio nadzorowanego. Przy zastosowaniu tej terapii personel medyczny obserwuje osobę przyjmującą leki. Jej celem jest zmniejszenie ilości osób nieprawidłowo przyjmujących antybiotyki.[73] Jednak dowody potwierdzające skuteczność leczenia bezpośrednio nadzorowanego nie są silne. [74] Środki mające na celu przypominanie ludziom o ważności terapii są za to skuteczne.[75]

Pierwsze rozpoznanie[edytuj kod]

Od 2010 roku r. w ramach terapii nowo rozpoznanej gruźlicy płuc zaleca się podawanie zestawu antybiotyków przez okres sześciu miesięcy. Przez pierwsze dwa miesiące powinno podawać się rifampicynę, izoniazyd, pyrazynamid oraz etambutol. Przez cztery ostatnie miesiące terapii należy podawać jedynie rifampicynę i izoniazyd.[6] W przypadku wysokiej oporności na izoniazyd w ciągu ostatnich czterech miesięcy można stosować etambutol.[6]

Nawrót choroby[edytuj kod]

W przypadku nawrotu gruźlicy, zanim podejmie się decyzję o terapii, należy przeprowadzić badania w celu ustalenia, na które antybiotyki podatne są bakterie.[6] Jeżeli zostanie wykryta gruźlica wielolekooporna (MDR-TB), zaleca się leczenie przynajmniej czterema skutecznymi antybiotykami przez okres od 18 do 24 miesięcy.[6]

Oporność na antybiotyki[edytuj kod]

Oporności pierwotnej nabywa się przy zarażeniu opornym szczepem gruźlicy. Osoby z podatną na leki formą gruźlicy mogą nabyć wtórną (nabytą) oporność podczas terapii. Wtórną oporność można nabyć na skutek nieodpowiedniej terapii, jeżeli pacjent nie przyjmował regularnie przepisanych leków (nieprzestrzeganie zaleceń lekarskich) lub jeśli przyjmował leki o niskiej jakości.[76] Gruźlica odporna na leki jest poważnym zagrożeniem dla zdrowia publicznego w wielu krajach rozwijających się. Terapia gruźlicy lekoopornej trwa dłużej i wymaga zastosowania droższych leków. Gruźlicę wielolekooporną charakteryzuje oporność na dwa najbardziej skuteczne leki na gruźlicę: rifampicynę i izoniazyd. Gruźlica o rozszerzonej wielolekooporności charakteryzuje się odpornością na trzy lub więcej z sześciu klas leków drugiego rzutu.[77] Gruźlica o całkowitej wielolekooporności jest odporna na wszystkie obecnie stosowane leki. Pierwszy przypadek gruźlicy całkowicie opornej na leki zanotowano w 2003 r. we Włoszech, jednak do 2012 r. ta odmiana choroby nie była powszechnie spotykana. [78]

Rokowanie[edytuj kod]

Postęp choroby od chwili zarażenia się gruźlicą do jej otwartej formy następuje, gdy prątki pokonają mechanizmy systemu immunologicznego i zaczną się mnożyć. W gruźlicy pierwotnej (około 1–5% przypadków) postęp ten następuje niedługo po infekcji początkowej.[1]Jednak w większości przypadków dochodzi do zakażenia latentnego bez wyraźnych objawów.[1] Uśpione prątki gruźlicy w 5-10% przypadków zakażenia latentnego doprowadzają do powstania aktywnej formy choroby, często wiele lat po zakażeniu.[8]

Zagrożenie aktywacją gruźlicy zwiększa się z immunosupresją, np. w przypadku zarażenia wirusem HIV. W przypadku osób zarażonych równolegle „M. tuberculosis“ i HIV, ryzyko aktywacji zwiększa się corocznie o 10%.[1] Badania wykorzystujące ustalanie profilu DNA szczepów „M. tuberculosis“ pokazują, że ponowna infekcja wywołuje nawroty gruźlicy częściej niż dotychczas sądzono.[79] Ponowne infekcje mogą stanowić ponad 50% przypadków nawrotu gruźlicy w obszarach, gdzie choroba jest często spotykana.[80] W 2008 roku ryzyko zgonu na skutek gruźlicy wynosiło około 4%, co stanowi spadek w porównaniu z 8% w 1995 roku.[6]

Prawdopodobieństwo zachorowania[edytuj kod]

[[ File:Tuberculosis-prevalence-WHO-2009.svg|thumb|alt=Mapa świata z Afryką subsaharyjską w różnych odcieniach koloru żółtego, co oznacza występowanie gruźlicy u ponad 300 osób na 100 000, oraz Stanami Zjednoczonymi, Kanadą, Australią i Europą Północną w odcieniach niebieskiego, co oznacza występowanie choroby u ok. 10 osób na 100 000. Azja jest także oznaczona kolorem żółtym, jednak nie tak jasnym, co przekłada się na zachorowalność u ok. 200 osób na 100 000. Południowa Ameryka jest oznaczona kolorem ciemnożółtym.|W 2007 r. chorobowość gruźlicy na 100 000 osób była najwyższa w Afryce subsaharyjskiej, także względnie wysoka w Azji.[81]]] Ok. jedna trzecia populacji świata została zarażona “M. tuberculosis”. Do nowego zarażenia dochodzi co sekundę na skalę światową.[3] Jednak większość zakażeń “M. tuberculosis” nie wywołuje gruźlicy,[82] a 90-95% infekcji przebiega bezobjawowo.[42] W 2007 r. liczbę aktywnych przewlekłych przypadków choroby szacowano na 13,7 miliona.[4] W 2010 r. odnotowano 8,8 miliona nowych zachorowań na gruźlicę i 1,45 miliona zgonów, z których większość miała miejsce w krajach rozwijających się.[5] Spośród 1,45 miliona zgonów ok. 350 tysięcy stanowiły przypadki równoległego zarażenia wirusem HIV.[83]

Gruźlica jest drugą najczęstszą przyczyną zgonów spowodowanych chorobą zakaźną (po zgonach na skutek HIV/AIDS).[9] Całkowita liczba osób chorych na gruźlicę („chorobowość“) zmniejsza się od 2005 r. Liczba nowych zachorowań na gruźlicę („zapadalność“) zmniejszyła się od 2002 r.[5] Szczególnie gwałtowny postęp osiągnięto w Chinach. Śmiertelność na skutek gruźlicy w Chinach została zmniejszona o około 80% w latach od 1990 do 2010.[83] Gruźlica jest bardziej powszechna w krajach rozwijających się. Ok. 80% populacji w wielu azjatyckich i afrykańskich krajach osiąga dodatni wynik na próbie tuberkulinowej, w porównaniu do tylko 5–10% populacji Stanów Zjednoczonych.[1] Eksperci liczyli na całkowitą kontrolę gruźlicy, jednak kilka czynników sprawia, że jej osiągnięcie jest mało prawdopodobne. Istnieją trudności w opracowaniu skutecznej szczepionki. Diagnoza choroby jest droga i długotrwała, a terapia trwa wiele miesięcy. Większość osób zarażonych wirusem HIV ulega równoległemu zarażeniu gruźlicą. W latach 80. pojawiła się dodatkowo gruźlica lekooporna.[6] [[ File:TB incidence.png|thumb|left|Roczna liczba nowo zarejestrowanych przypadków gruźlicy. Dane: WHO.[84]]] W 2007 r. krajem o największym szacowanym współczynniku zachorowalności na gruźlicę był Suazi z 1200 przypadkami gruźlicy na 100 000 osób. W Indiach odnotowano największą liczbę nowych zachorowań szacowaną na 2 miliony przypadków.[4] W krajach rozwiniętych gruźlica jest mniej powszechna i najczęściej spotykana na obszarach miejskich. W 2010 r. współczynnik zachorowalności na gruźlicę na 100 000 osób w różnych obszarach świata wynosił: świat 178, Afryka 332, Ameryki 36, wschodni region basenu Morza Śródziemnego 173, Europa 63, Azja południowo-wschodnia 278 oraz Daleki Wschód 139.[83] W Kanadzie i Australii zachorowalność na gruźlicę jest wielokrotnie wyższa wśród ludności tubylczej, zwłaszcza na terenach odosobnionych.[85][86] W Stanach Zjednoczonych śmiertelność na skutek zachorowania na gruźlicę jest pięciokrotnie wyższa wśród mieszkańców pierwotnych.[87]

Zapadalność na gruźlicę zmienia się w poszczególnych przedziałach wiekowych. W Afryce na gruźlicę zapadają głównie osoby między 12 a 18 rokiem życia oraz osoby młode.[88]Jednak w krajach, w których doszło do gwałtownego spadku współczynnika zapadalności (tj. Stany Zjednoczone), gruźlica jest głównie chorobą ludzi starszych oraz ludzi z osłabionym układem immunologicznym.[1][89]

Historia[edytuj kod]

[[ Image:Mummy at British Museum.jpg|thumb|Egipska mumia w Muzeum Brytyjskim - w kręgosłupach egipskich mumii zaobserwowano ślady choroby.]]

Na gruźlicę ludzie zapadali już w starożytności.[6] Najwcześniejsze jednoznaczne wykrycie “M. tuberculosis.” M. tuberculosis” wiąże się z dowodami choroby w pozostałościach bizona sprzed ok. 17 tysięcy lat.[90] Nie jest jednak jasne, czy gruźlica pierwotnie rozwinęła się u bydła, a dopiero potem przeniosła się na ludzi, czy też pochodzi od wspólnego przodka.[91] Naukowcy sądzili kiedyś, że ludzie nabyli MTBC od zwierząt podczas ich udomowienia. Jednak po porównaniu genów prątków gruźliczych “M. tuberculosis” complex (MTBC) w ludziach ze zwierzęcym MTBC ta teoria okazała się nieprawdziwa. Oba szczepy bakterii gruźlicy mają wspólnego przodka, który mógł zarazić ludzi już w czasach rewolucji neolitycznej.[92] Pozostałości szkieletów pokazują, że ludzie prehistoryczni (4000 p.n.e.) cierpieli na gruźlicę. Naukowcy odnaleźli ślady choroby w kręgosłupach egipskich mumii z okresu 3000-2400 p.n.e.[93] "Phthisis" to greckie słowo oznaczające „suchoty”, jak dawniej nazywano gruźlicę płuc.[94] Ok. 460 r.p.n.e. Hipokrates odnotował, że suchoty były najczęstszą chorobą w tamtych czasach. Osoby cierpiące na suchoty miały gorączkę i kaszlały krwią. Choroba niemal zawsze kończyła się śmiercią pacjenta.[95] Badania genetyczne sugerują, że gruźlica była obecna w Ameryce od ok. 100 r.p.n.e.[96]

Przed rewolucją przemysłową w kulturze ludowej często utożsamiano gruźlicę z wampirami. Po śmierci jednego członka rodziny, pozostali zarażeni również stopniowo tracili zdrowie. Wierzono, że osoba, która zmarła na gruźlicę jako pierwsza, wysysała życie z pozostałych członków swojej rodziny.[97]

Odmiana płucna utożsamiana z guzkami została zaklasyfikowana jako patologia przez dr Richarda Mortona w 1689 roku.[98][99] Jednak gruźlica objawiała się wieloma symptomami, więc nie zidentyfikowano jej jako jednej choroby aż do lat 20. XIX wieku. Swoją nazwę otrzymała w 1839 r. od J. L. Schönleina.[100] W latach 1838–1845 dr John Croghan, właściciel Jaskini Mamuciej, prowadził ludzi cierpiących na gruźlicę do jaskini w nadziei na wyleczenie choroby dzięki niezmiennej temperaturze i czystemu jaskiniowemu powietrzu, jednak chorzy umierali w przeciągu roku.[101] Hermann Brehmer otworzył pierwsze sanatoriumdla gruźlików w 1859 r. w Sokołowsku.[102]

[[ image:RobertKoch.jpg|upright|thumb|left|Dr Robert Koch odkrył prątki gruźlicy.]]

Prątek wywołujący gruźlicę, „Mycobacterium tuberculosis“, został odkryty i opisany 24 marca 1882 r. przez Roberta Kocha. Za to odkrycie otrzymał on nagrodę Nobla w dziedzinie fizjologii lub medycyny w 1905 r.[103] Koch nie wierzył, że gruźlica bydła i gruźlica ludzka były do siebie podobne. Ten pogląd przyczynił się do opóźnienia odkrycia, że skażone mleko było źródłem infekcji. Później ryzyko zarażenia się z tego źródła zostało znacznie zmniejszone po odkryciu procesu pasteryzacji. W 1890 r. Koch oświadczył, że ekstrakt glicerynowy prątków gruźlicy jest „lekarstwem“ na chorobę. Nazwał je „tuberkuliną“. Mimo iż „tuberkulina“ była nieskuteczna, została zaadaptowana jako test wykrywający obecność gruźlicy przedobjawowej.[104]

Albert Calmette i Camille Guérin w 1906 r. jako pierwsi osiągnęli sukces w szczepieniu przeciwko gruźlicy. Wykorzystali atenuowany szczep gruźlicy bydła i nazwali szczepionkę BCG (bacillus Calmette-Guérin). Szczepionka BCG została po raz pierwszy zastosowana na ludziach w 1921 r. we Francji.[105] Została ona jednak powszechnie zaakceptowana jedynie w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Niemczech po drugiej wojnie światowej.[106]

Gruźlica wzbudzała największe zaniepokojenie społeczeństwa w XIX wieku i na początku XX wieku jako choroba endemiczna biednych mieszkańców obszarów miejskich. W 1815 r. jeden na cztery zgony w Anglii był spowodowany „suchotami“. Do 1918 r. gruźlica była przyczyną co szóstego zgonu we Francji. Po stwierdzeniu przez naukowców w latach 80. XIX wieku, że gruźlica jest chorobą zaraźliwą, została ona umieszczona na liście chorób podlegających obowiązkowi zgłoszenia w Wielkiej Brytanii. Zapoczątkowano kampanie zachęcające ludzi do zaprzestania plucia w miejscach publicznych, a osoby biedne zarażone gruźlicą były „zachęcane“ do pobytu w sanatoriach, które przypominały więzienia (sanatoria dla klasy średniej i wyższej oferowały doskonałą opiekę i stałą pomoc medyczną.)[102] Sanatoria miały zapewniać chorym korzyści płynące z pracy i przebywania na „świeżym powietrzu“. Jednak nawet w najlepszych warunkach 50% osób przyjętych do sanatorium umierało w przeciągu pięciu lat (“ok.” 1916).[102]

W Europie wskaźnik umieralności na gruźlicę zaczął wzrastać na początku XVII wieku. Zachorowalność na gruźlicę osiągnęła szczytowy poziom w Europie w XIX wieku, gdy była przyczyną niemal 25% wszystkich zgonów.[107] Śmiertelność spadła potem o 90% przed połową XX wieku.[108] Udoskonalenia wprowadzone w dziedzinie zdrowia publicznego znacznie obniżyły zachorowalność na gruźlicę nawet przed rozpoczęciem stosowania streptomycyny i innych antybiotyków. Jednak choroba pozostała istotnym zagrożeniem dla zdrowia publicznego. Gdy w 1913 r. utworzono w Wielkiej Brytanii Radę Badań Medycznych, miała ona początkowo skupiać się na badaniach nad gruźlicą.[109]

W 1946 r. stworzenie antybiotyku streptomycyny urzeczywistniło skuteczną terapię i leczenie gruźlicy. Przed wprowadzeniem leku jedynym rodzajem terapii (oprócz sanatoriów) była interwencja chirurgiczna. „Technikaodmy opłucnowej“ doprowadzała do zapadnięcia zarażonego płuca, aby „odpoczęło“, w celu zagojenia się zmian gruźliczych.[110] Pojawienie się gruźlicy wielolekoopornej (MDR-TB) spowodowało ponowne wprowadzenie chirurgii jako akceptowanego standardu terapii infekcji gruźliczych. Współczesne interwencje chirurgiczne polegają na usunięciu patologicznych jam klatki piersiowej („pęcherzyków“) w płucach w celu zmniejszenia liczby bakterii i zwiększenia oddziaływania leków w krwiobiegu na pozostałe bakterie. Jednocześnie ta interwencja zmniejsza całkowite miano bakterii i zwiększa skuteczność ogólnej terapii antybiotykowej.[111] Mimo iż eksperci liczyli na całkowite wyeliminowanie gruźlicy (por. ospa prawdziwa), powstanie w latach 80. szczepów odpornych na antybiotyki sprawiło, że jest ono mniej prawdopodobne. Późniejszy wzrost zachorowalności na gruźlicę był przyczyną wydania przez Światową Organizację Zdrowia w 1993 r. deklaracji o uznaniu choroby za globalne zagrożenie zdrowotne.[112]

Społeczeństwo i kultura[edytuj kod]

Światowa Organizacja Zdrowia i Bill & Melinda Gates Foundation subsydiują nowe szybkie testy diagnostyczne do użytku w krajach o niskich i średnich dochodach.[113][114] W 2011 r. wiele ubogich miejsc wciąż miało dostęp jedynie do badań mikroskopowych śliny.[115]

W 2010 r. w Indiach odnotowano największą całkowitą liczbę zachorowań na gruźlicę na skalę światową. Jedną z przyczyn było nieodpowiednie zarządzanie chorobą przez sektor prywatnej opieki zdrowotnej. Programy takie jak Revised National Tuberculosis Control Program (Zmieniony Program Narodowy Kontroli Gruźlicy) pomagają w obniżeniu poziomu zachorowalności na gruźlicę wśród osób otrzymujących państwową opiekę zdrowotną.[116][117]

Badania[edytuj kod]

Szczepionka BCG ma ograniczenia, a badania nad wynalezieniem nowych szczepionek przeciw gruźlicy wciąż trwają.[118] Kilka potencjalnych szczepionek jest obecnie w I i II fazie eksperymentów klinicznych.[118]Dwie główne techniki mają na celu poprawę skuteczności dostępnych szczepionek. Jedna z nich polega na dodaniu szczepionki podjednostkowej do BCG. Inna strategia ma na celu opracowanie nowych i lepszych żywych szczepionek.[118]MVA85A jest przykładem szczepionki podjednostkowej, która jest obecnie w fazie testów klinicznych w RPA. MVA85A jest oparta na genetycznie zmodyfikowanym wirusie krowianki.[119] Istnieje nadzieja, że szczepionki będą odgrywały znaczącą rolę w terapii zarówno ukrytej, jak i aktywnej formy choroby.[120]

W celu zachęcenia do dalszych odkryć, naukowcy i decydenci promują nowe modele ekonomiczne opracowywania szczepionek, łącznie z nagrodami, zachętami podatkowymi i specjalnymi programami wspierania rynku.[121][122] Kilka organizacji jest zaangażowanych w badania naukowe, włączając w to Stop TB Partnership,[123] Południowoafrykańską Inicjatywę Szczepienia na Gruźlicę orazAeras Global TB Vaccine Foundation (Światową Fundację Szczepionki Przeciwgruźliczej Aeras).[124] Fundacja Aeras otrzymała darowiznę na kwotę ponad 280 milionów dolarów amerykańskich od Bill and Melinda Gates Foundation w celu opracowania i wydania licencji na ulepszoną szczepionkę przeciwko gruźlicy do użytku w krajach o wysokim występowaniu choroby.[125][126]

U innych zwierząt[edytuj kod]

Mycobacteria zarażają wiele różnych zwierząt, w tym ptaki,[127]gryzonie,[128] i gady.[129]Podgatunek “Mycobacterium tuberculosis” jest rzadko spotykany u zwierząt dzikich.[130] Stosunkowym sukcesem zakończyła się próba wyeliminowania gruźlicy bydła, wywoływanej przez “Mycobacterium bovis“, wśród bydła i stad jeleni w Nowej Zelandii.[131] Próby przeprowadzane w Wielkiej Brytanii okazały się mniej udane.[132][133]

Przypisy[edytuj kod]

  1. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q Kumar V, Abbas AK, Fausto N, Mitchell RN: Robbins Basic Pathology. Wyd. 8th. Saunders Elsevier, 2007, s. 516–522. ISBN 978-1-4160-2973-1.
  2. ↑ Konstantinos A. Testing for tuberculosis. „Australian Prescriber”. 33 (1), s. 12–18, 2010. 
  3. ↑ a b c d e Tuberculosis Fact sheet N°104. World Health Organization, November 2010. [dostęp 26 July 2011].
  4. ↑ a b c Epidemiology. W: World Health Organization: Global tuberculosis control: epidemiology, strategy, financing. 2009, s. 6–33. ISBN 978-92-4-156380-2.
  5. ↑ a b c d e World Health Organization: The sixteenth global report on tuberculosis. 2011.
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v SD Lawn, Zumla, AI. Tuberculosis. „Lancet”. 378 (9785), s. 57–72, 2 July 2011. DOI: 10.1016/S0140-6736(10)62173-3. PMID: 21420161. 
  7. ↑ Schiffman G: Tuberculosis Symptoms. eMedicineHealth, 15 January 2009.
  8. ↑ a b c d edited by Peter G. Gibson ; section editors, Michael Abramson ... [et al.]: Evidence-based respiratory medicine. Wyd. 1. publ. Oxford: Blackwell, 2005, s. 321. ISBN 978-0-7279-1605-1.
  9. ↑ a b c d e f g h [edited by] Gerald L. Mandell, John E. Bennett, Raphael Dolin: Mandell, Douglas, and Bennett's principles and practice of infectious diseases. Wyd. 7th. Philadelphia, PA: Churchill Livingstone/Elsevier, 2010, s. Chapter 250. ISBN 978-0-443-06839-3.
  10. ↑ D. Behera: Textbook of pulmonary medicine. Wyd. 2nd ed. New Delhi: Jaypee Brothers Medical Pub., 2010, s. 457. ISBN 978-81-8448-749-7.
  11. ↑ editor-in-chief SK Jindal: Textbook of pulmonary and critical care medicine. New Delhi: Jaypee Brothers Medical Publishers, s. 549. ISBN 978-93-5025-073-0.
  12. ↑ a b Golden MP, Vikram HR. Extrapulmonary tuberculosis: an overview. „American family physician”. 72 (9), s. 1761–8, 2005. PMID: 16300038. 
  13. ↑ [edited by] Vimlesh Seth, S.K. Kabra: Essentials of tuberculosis in children. Wyd. 3rd ed. New Delhi: Jaypee Bros. Medical Publishers, 2006, s. 249. ISBN 978-81-8061-709-6.
  14. ↑ a b editors-in-chief, Thomas M. Habermann, Amit K. Ghosh: Mayo Clinic internal medicine : concise textbook. Rochester, MN: Mayo Clinic Scientific Press, 2008, s. 789. ISBN 978-1-4200-6749-1.
  15. ↑ Chapter 4: Pulmonary Infections. W: Southwick F: Infectious Diseases: A Clinical Short Course, 2nd ed.. McGraw-Hill Medical Publishing Division, 10 December 2007, s. 104,313–314. ISBN 0-07-147722-5.
  16. ↑ editor-in-chief SK Jindal: Textbook of pulmonary and critical care medicine. New Delhi: Jaypee Brothers Medical Publishers, s. 525. ISBN 978-93-5025-073-0.
  17. ↑ Niederweis M, Danilchanka O, Huff J, Hoffmann C, Engelhardt H. Mycobacterial outer membranes: in search of proteins. „Trends in Microbiology”. 18 (3), s. 109–16, March 2010. DOI: 10.1016/j.tim.2009.12.005. PMID: 20060722. PMCID: PMC2931330. 
  18. ↑ a b Madison B. Application of stains in clinical microbiology. „Biotech Histochem”. 76 (3), s. 119–25, 2001. DOI: 10.1080/714028138. PMID: 11475314. 
  19. ↑ Parish T, Stoker N. Mycobacteria: bugs and bugbears (two steps forward and one step back). „Molecular Biotechnology”. 13 (3), s. 191–200, 1999. DOI: 10.1385/MB:13:3:191. PMID: 10934532. 
  20. ↑ Medical Laboratory Science: Theory and Practice. New Delhi: Tata McGraw-Hill, 2000, s. 473. ISBN 0-07-463223-X.
  21. ↑ editors, Richard D. Semba, Martin W. Bloem; foreword by Peter Piot: Nutrition and health in developing countries. Wyd. 2nd ed. Totowa, NJ: Humana Press, 2008, s. 291. ISBN 978-1-934115-24-4.
  22. ↑ van Soolingen D. A novel pathogenic taxon of the Mycobacterium tuberculosis complex, Canetti: characterization of an exceptional isolate from Africa. „International Journal of Systematic Bacteriology”. 47 (4), s. 1236–45, 1997. DOI: 10.1099/00207713-47-4-1236. PMID: 9336935. 
  23. ↑ Niemann S. Mycobacterium africanum Subtype II Is Associated with Two Distinct Genotypes and Is a Major Cause of Human Tuberculosis in Kampala, Uganda. „J. Clin. Microbiol.”. 40 (9), s. 3398–405, 2002. DOI: 10.1128/JCM.40.9.3398-3405.2002. PMID: 12202584. PMCID: PMC130701. 
  24. ↑ Niobe-Eyangoh SN. Genetic Biodiversity of Mycobacterium tuberculosis Complex Strains from Patients with Pulmonary Tuberculosis in Cameroon. „J. Clin. Microbiol.”. 41 (6), s. 2547–53, 2003. DOI: 10.1128/JCM.41.6.2547-2553.2003. PMID: 12791879. PMCID: PMC156567. 
  25. ↑ Thoen C, Lobue P, de Kantor I. The importance ofMycobacterium bovis as a zoonosis. „Vet. Microbiol.”. 112 (2–4), s. 339–45, 2006. DOI: 10.1016/j.vetmic.2005.11.047. PMID: 16387455. 
  26. ↑ Q. Ashton Acton: Mycobacterium Infections: New Insights for the Healthcare Professional. ScholarlyEditions, 2011, s. 1968. ISBN 978-1-4649-0122-5.
  27. ↑ GE Pfyffer, Auckenthaler, R, van Embden, JD, van Soolingen, D. Mycobacterium canettii, the smooth variant of M. tuberculosis, isolated from a Swiss patient exposed in Africa.. „Emerging infectious diseases”. 4 (4), s. 631-4, 1998 Oct-Dec. PMID: 9866740. 
  28. ↑ G Panteix, Gutierrez, MC, Boschiroli, ML, Rouviere, M, Plaidy, A, Pressac, D, Porcheret, H, Chyderiotis, G, Ponsada, M, Van Oortegem, K, Salloum, S, Cabuzel, S, Bañuls, AL, Van de Perre, P, Godreuil, S. Pulmonary tuberculosis due to Mycobacterium microti: a study of six recent cases in France.. „Journal of medical microbiology”. 59 (Pt 8), s. 984-9, 2010 Aug. PMID: 20488936. 
  29. ↑ American Thoracic Society. Diagnosis and treatment of disease caused by nontuberculous mycobacteria. This official statement of the American Thoracic Society was approved by the Board of Directors, March 1997. Medical Section of the American Lung Association. „Am J Respir Crit Care Med”. 156 (2 Pt 2), s. S1–25, 1997. PMID: 9279284. 
  30. ↑ World Health Organization: Global tuberculosis control–surveillance, planning, financing WHO Report 2006. [dostęp 13 October 2006].
  31. ↑ RE Chaisson, Martinson, NA. Tuberculosis in Africa--combating an HIV-driven crisis. „The New England Journal of Medicine”. 358 (11), s. 1089–92, 13 March 2008. DOI: 10.1056/NEJMp0800809. PMID: 18337598. 
  32. ↑ Griffith D, Kerr C. Tuberculosis: disease of the past, disease of the present. „J Perianesth Nurs”. 11 (4), s. 240–5, 1996. DOI: 10.1016/S1089-9472(96)80023-2. PMID: 8964016. 
  33. ↑ Targeted tuberculin testing and treatment of latent tuberculosis infection. American Thoracic Society. „MMWR Recomm Rep”. 49 (RR–6), s. 1–51, June 200. PMID: 10881762. 
  34. ↑ RN van Zyl Smit, Pai, M, Yew, WW, Leung, CC, Zumla, A, Bateman, ED, Dheda, K. Global lung health: the colliding epidemics of tuberculosis, tobacco smoking, HIV and COPD.. „The European respiratory journal : official journal of the European Society for Clinical Respiratory Physiology”. 35 (1), s. 27-33, 2010 Jan. PMID: 20044459. Cytat: These analyses indicate that smokers are almost twice as likely to be infected with TB and to progress to active disease (RR of ∼1.5 for latent TB infection (LTBI) and RR of ∼2.0 for TB disease). Smokers are also twice as likely to die from TB (RR of ∼2.0 for TB mortality), but data are difficult to interpret because of heterogeneity in the results across studies.. 
  35. ↑ BI Restrepo. Convergence of the tuberculosis and diabetes epidemics: renewal of old acquaintances. „Clinical infectious diseases : an official publication of the Infectious Diseases Society of America”. 45 (4), s. 436–8, 15 August 2007. DOI: 10.1086/519939. PMID: 17638190. PMCID: PMC2900315. 
  36. ↑ M Möller, Hoal, EG. Current findings, challenges and novel approaches in human genetic susceptibility to tuberculosis. „Tuberculosis (Edinburgh, Scotland)”. 90 (2), s. 71–83, 2010 Mar. DOI: 10.1016/j.tube.2010.02.002. PMID: 20206579. 
  37. ↑ Cole E, Cook C. Characterization of infectious aerosols in health care facilities: an aid to effective engineering controls and preventive strategies. „Am J Infect Control”. 26 (4), s. 453–64, 1998. DOI: 10.1016/S0196-6553(98)70046-X. PMID: 9721404. 
  38. ↑ Nicas M, Nazaroff WW, Hubbard A. Toward understanding the risk of secondary airborne infection: emission of respirable pathogens. „J Occup Environ Hyg”. 2 (3), s. 143–54, 2005. DOI: 10.1080/15459620590918466. PMID: 15764538. 
  39. ↑ a b Ahmed N, Hasnain S. Molecular epidemiology of tuberculosis in India: Moving forward with a systems biology approach. „Tuberculosis”. 91 (5), s. 407–3, 2011. DOI: 10.1016/j.tube.2011.03.006. PMID: 21514230. 
  40. ↑ a b Core Curriculum on Tuberculosis: What the Clinician Should Know. Centers for Disease Control and Prevention (CDC), Division of Tuberculosis Elimination, 2011.
  41. ↑ Causes of Tuberculosis. Mayo Clinic, 21 December 2006. [dostęp 19 October 2007].
  42. ↑ a b Richard Skolnik: Global health 101. Wyd. 2nd ed. Burlington, MA: Jones & Bartlett Learning, 2011, s. 253. ISBN 978-0-7637-9751-5.
  43. ↑ a b Arch G. Mainous III, Claire Pomeroy, editors: Management of antimicrobials in infectious diseases : impact of antibiotic resistance.. Wyd. 2nd rev. ed. Totowa, N.J.: Humana, 2009, s. 74. ISBN 978-1-60327-238-4.
  44. ↑ Houben E, Nguyen L, Pieters J. Interaction of pathogenic mycobacteria with the host immune system. „Curr Opin Microbiol”. 9 (1), s. 76–85, 2006. DOI: 10.1016/j.mib.2005.12.014. PMID: 16406837. 
  45. ↑ Khan: Essence Of Paediatrics. Elsevier India, 2011, s. 401. ISBN 978-81-312-2804-3.
  46. ↑ Herrmann J, Lagrange P. Dendritic cells and Mycobacterium tuberculosis: which is the Trojan horse?. „Pathol Biol (Paris)”. 53 (1), s. 35–40, 2005. DOI: 10.1016/j.patbio.2004.01.004. PMID: 15620608. 
  47. ↑ Agarwal R, Malhotra P, Awasthi A, Kakkar N, Gupta D. Tuberculous dilated cardiomyopathy: an under-recognized entity?. „BMC Infect Dis”. 5 (1), s. 29, 2005. DOI: 10.1186/1471-2334-5-29. PMID: 15857515. PMCID: PMC1090580. 
  48. ↑ a b c Grosset J. Mycobacterium tuberculosis in the Extracellular Compartment: an Underestimated Adversary. „Antimicrob Agents Chemother”. 47 (3), s. 833–6, 2003. DOI: 10.1128/AAC.47.3.833-836.2003. PMID: 12604509. PMCID: PMC149338. 
  49. ↑ Leonard V. Crowley: An introduction to human disease : pathology and pathophysiology correlations. Wyd. 8th ed. Sudbury, Mass.: Jones and Bartlett, 2010, s. 374. ISBN 978-0-7637-6591-0.
  50. ↑ Harries Anthony: TB/HIV a Clinical Manual.. Wyd. 2nd. Geneva: World Health Organization, 2005, s. 75. ISBN 978-92-4-154634-8.
  51. ↑ JT Jacob, Mehta, AK, Leonard, MK. Acute forms of tuberculosis in adults.. „The American journal of medicine”. 122 (1), s. 12-7, 2009 Jan. PMID: 19114163. 
  52. ↑ a b J Bento, Silva, AS, Rodrigues, F, Duarte, R. [Diagnostic tools in tuberculosis].. „Acta medica portuguesa”. 24 (1), s. 145–54, 2011 Jan-Feb. PMID: 21672452. 
  53. ↑ a b c d P Escalante. In the clinic. Tuberculosis.. „Annals of internal medicine”. 150 (11), s. ITC61-614; quiz ITV616, 2009 Jun 2. PMID: 19487708. 
  54. ↑ JZ Metcalfe, Everett, CK, Steingart, KR, Cattamanchi, A, Huang, L, Hopewell, PC, Pai, M. Interferon-γ release assays for active pulmonary tuberculosis diagnosis in adults in low- and middle-income countries: systematic review and meta-analysis.. „The Journal of infectious diseases”. 204 Suppl 4, s. S1120-9, 2011 Nov 15. PMID: 21996694. 
  55. ↑ M Sester, Sotgiu, G, Lange, C, Giehl, C, Girardi, E, Migliori, GB, Bossink, A, Dheda, K, Diel, R, Dominguez, J, Lipman, M, Nemeth, J, Ravn, P, Winkler, S, Huitric, E, Sandgren, A, Manissero, D. Interferon-γ release assays for the diagnosis of active tuberculosis: a systematic review and meta-analysis.. „The European respiratory journal : official journal of the European Society for Clinical Respiratory Physiology”. 37 (1), s. 100-11, 2011 Jan. PMID: 20847080. 
  56. ↑ J Chen, Zhang, R, Wang, J, Liu, L, Zheng, Y, Shen, Y, Qi, T, Lu, H. Interferon-gamma release assays for the diagnosis of active tuberculosis in HIV-infected patients: a systematic review and meta-analysis.. „PloS one”. 6 (11), s. e26827, 2011. PMID: 22069472. 
  57. ↑ M Sester, Sotgiu, G, Lange, C, Giehl, C, Girardi, E, Migliori, GB, Bossink, A, Dheda, K, Diel, R, Dominguez, J, Lipman, M, Nemeth, J, Ravn, P, Winkler, S, Huitric, E, Sandgren, A, Manissero, D. Interferon-γ release assays for the diagnosis of active tuberculosis: a systematic review and meta-analysis.. „The European respiratory journal : official journal of the European Society for Clinical Respiratory Physiology”. 37 (1), s. 100-11, 2011 Jan. PMID: 20847080. 
  58. ↑ Special Programme for Research & Training in Tropical Diseases: Diagnostics for tuberculosis : global demand and market potential.. Geneva: World Health Organization on behalf of the Special Programme for Research and Training in Tropical Diseases, 2006, s. 36. ISBN 978-92-4-156330-7.
  59. ↑ a b c Szablon:NICE
  60. ↑ KR Steingart, Flores, LL, Dendukuri, N, Schiller, I, Laal, S, Ramsay, A, Hopewell, PC, Pai, M. Commercial serological tests for the diagnosis of active pulmonary and extrapulmonary tuberculosis: an updated systematic review and meta-analysis.. „PLoS medicine”. 8 (8), s. e1001062, 2011 Aug. DOI: 10.1371/journal.pmed.1001062. PMID: 21857806. PMCID: PMC3153457. 
  61. ↑ Rothel J, Andersen P. Diagnosis of latent Mycobacterium tuberculosis infection: is the demise of the Mantoux test imminent?. „Expert Rev Anti Infect Ther”. 3 (6), s. 981–93, 2005. DOI: 10.1586/14787210.3.6.981. PMID: 16307510. 
  62. ↑ Pai M, Zwerling A, Menzies D. Systematic Review: T-Cell–based Assays for the Diagnosis of Latent Tuberculosis Infection: An Update. „Ann. Intern. Med.”. 149 (3), s. 1–9, 2008. PMID: 18593687. PMCID: PMC2951987. 
  63. ↑ editor-in-chief SK Jindal: Textbook of pulmonary and critical care medicine. New Delhi: Jaypee Brothers Medical Publishers, s. 544. ISBN 978-93-5025-073-0.
  64. ↑ M Amicosante, Ciccozzi, M, Markova, R. Rational use of immunodiagnostic tools for tuberculosis infection: guidelines and cost effectiveness studies.. „The new microbiologica”. 33 (2), s. 93-107, 2010 Apr. PMID: 20518271. 
  65. ↑ H McShane. Tuberculosis vaccines: beyond bacille Calmette–Guérin. „Philosophical transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological sciences”. 366 (1579), s. 2782–9, 12 October 2011. DOI: 10.1098/rstb.2011.0097. PMID: 21893541. PMCID: PMC3146779. 
  66. ↑ Vaccine and Immunizations: TB Vaccine (BCG). Centers for Disease Control and Prevention, 2011. [dostęp 26 July 2011].
  67. ↑ BCG Vaccine Usage in Canada -Current and Historical. [w:] Public Health Agency of Canada [on-line]. September 2010. [dostęp 30 December 2011].
  68. ↑ a b SS Teo, Shingadia, DV. Does BCG have a role in tuberculosis control and prevention in the United Kingdom?. „Archives of Disease in Childhood”. 91 (6), s. 529–31, 2006 Jun. DOI: 10.1136/adc.2005.085043. PMID: 16714729. PMCID: PMC2082765. 
  69. ↑ The Global Plan to Stop TB. World Health Organization, 2011. [dostęp 13 June 2011].
  70. ↑ ed. by D. J. Weatherall ... [4. + 5. ed.] ed. by David A. Warrell: Sections 1 - 10.. Wyd. 4. ed., paperback. Oxford [u.a.]: Oxford Univ. Press, 2005, s. 560. ISBN 978-0-19-857014-1.
  71. ↑ Brennan PJ, Nikaido H. The envelope of mycobacteria. „Annu. Rev. Biochem.”. 64, s. 29–63, 1995. DOI: 10.1146/annurev.bi.64.070195.000333. PMID: 7574484. 
  72. ↑ a b D Menzies, Al Jahdali, H, Al Otaibi, B. Recent developments in treatment of latent tuberculosis infection.. „The Indian journal of medical research”. 133, s. 257-66, 2011 Mar. PMID: 21441678. 
  73. ↑ Arch G., III Mainous: Management of Antimicrobials in Infectious Diseases: Impact of Antibiotic Resistance. Humana Pr, 2010, s. 69. ISBN 1-60327-238-0.
  74. ↑ Volmink J, Garner P. Directly observed therapy for treating tuberculosis. „Cochrane Database Syst Rev”, s. CD003343, 2007. DOI: 10.1002/14651858.CD003343.pub3. PMID: 17943789. 
  75. ↑ Q Liu, Abba, K; Alejandria, MM; Balanag, VM; Berba, RP; Lansang, MA. Reminder systems and late patient tracers in the diagnosis and management of tuberculosis.. „Cochrane database of systematic reviews (Online)”, s. CD006594, 2008 Oct 8. PMID: 18843723. 
  76. ↑ O'Brien R. Drug-resistant tuberculosis: etiology, management and prevention. „Semin Respir Infect”. 9 (2), s. 104–12, 1994. PMID: 7973169. 
  77. ↑ Centers for Disease Control and Prevention (CDC). Emergence of Mycobacterium tuberculosis with extensive resistance to second-line drugs—worldwide, 2000–2004. „MMWR Morb Mortal Wkly Rep”. 55 (11), s. 301–5, 2006. PMID: 16557213. 
  78. ↑ Maryn McKenna: Totally Resistant TB: Earliest Cases in Italy. Wired, 12 January 2012. [dostęp 12 January 2012].
  79. ↑ Lambert M. Recurrence in tuberculosis: relapse or reinfection?. „Lancet Infect Dis”. 3 (5), s. 282-287, 2003. DOI: 10.1016/S1473-3099(03)00607-8. PMID: 12726976. 
  80. ↑ JY Wang, Lee, LN, Lai, HC, Hsu, HL, Liaw, YS, Hsueh, PR, Yang, PC. Prediction of the tuberculosis reinfection proportion from the local incidence. „The Journal of infectious diseases”. 196 (2), s. 281–8, 15 July 2007. DOI: 10.1086/518898. PMID: 17570116. 
  81. ↑ The Stop TB Strategy, case reports, treatment outcomes and estimates of TB burden. W: World Health Organization: Global tuberculosis control: epidemiology, strategy, financing. 2009, s. 187–300. ISBN 978-92-4-156380-2.
  82. ↑ Fact Sheets: The Difference Between Latent TB Infection and Active TB Disease. Centers for Disease Control, 20 June 2011. [dostęp 26 July 2011].
  83. ↑ a b c Global Tuberculosis Control 2011. [w:] World Health Organization [on-line]. [dostęp 15 April 2012].
  84. ↑ World Health Organization: WHO report 2008: Global tuberculosis control. [dostęp 13 April 2009].
  85. ↑ JM FitzGerald, Wang, L, Elwood, RK. Tuberculosis: 13. Control of the disease among aboriginal people in Canada.. „CMAJ : Canadian Medical Association journal = journal de l'Association medicale canadienne”. 162 (3), s. 351-5, 2000 Feb 8. PMID: 10693593. 
  86. ↑ Quah, Stella R.; Carrin, Guy; Buse, Kent; Kristian Heggenhougen: Health Systems Policy, Finance, and Organization. Boston: Academic Press, 2009, s. 424. ISBN 0-12-375087-3.
  87. ↑ Anne-Emanuelle Birn: Textbook of International Health: Global Health in a Dynamic World. 2009, s. 261. ISBN 978-0-19-988521-3.
  88. ↑ World Health Organization: Global Tuberculosis Control Report, 2006 – Annex 1 Profiles of high-burden countries. [dostęp 13 October 2006].
  89. ↑ Centers for Disease Control and Prevention: 2005 Surveillance Slide Set. 12 September 2006. [dostęp 13 October 2006].
  90. ↑ Rothschild BM. Mycobacterium tuberculosis complex DNA from an extinct bison dated 17,000 years before the present. „Clin. Infect. Dis.”. 33 (3), s. 305–11, August 2001. DOI: 10.1086/321886. PMID: 11438894. 
  91. ↑ Pearce-Duvet J. The origin of human pathogens: evaluating the role of agriculture and domestic animals in the evolution of human disease. „Biol Rev Camb Philos Soc”. 81 (3), s. 369–82, 2006. DOI: 10.1017/S1464793106007020. PMID: 16672105. 
  92. ↑ I Comas, Gagneux, S. The past and future of tuberculosis research.. „PLoS pathogens”. 5 (10), s. e1000600, 2009 Oct. PMID: 19855821. 
  93. ↑ Zink A, Sola C, Reischl U, Grabner W, Rastogi N, Wolf H, Nerlich A. Characterization of Mycobacterium tuberculosis Complex DNAs from Egyptian Mummies by Spoligotyping. „J Clin Microbiol”. 41 (1), s. 359–67, 2003. DOI: 10.1128/JCM.41.1.359-367.2003. PMID: 12517873. PMCID: PMC149558. 
  94. ↑ The Chambers Dictionary.. New Delhi: Allied Chambers India Ltd., 1998, s. 352. ISBN 978-81-86062-25-8.
  95. ↑ Hippocrates.Aphorisms. Accessed 7 October 2006.
  96. ↑ Konomi N, Lebwohl E, Mowbray K, Tattersall I, Zhang D. Detection of Mycobacterial DNA in Andean Mummies. „J Clin Microbiol”. 40 (12), s. 4738–40, 2002. DOI: 10.1128/JCM.40.12.4738-4740.2002. PMID: 12454182. PMCID: PMC154635. 
  97. ↑ Paul S. Sledzik, Nicholas Bellantoni. Bioarcheological and biocultural evidence for the New England vampire folk belief. „American Journal of Physical Anthropology”. 94 (2), s. 269–274, June 1994. DOI: 10.1002/ajpa.1330940210. ISSN 0002-9483. PMID: 8085617. 
  98. ↑ Léon Charles Albert Calmette w bazie Who Named It (ang.)
  99. ↑ Trail RR. Richard Morton (1637-1698). „Med Hist”. 14 (2), s. 166–74, April 1970. PMID: 4914685. PMCID: PMC1034037. 
  100. ↑ Zur Pathogenie der Impetigines. Auszug aus einer brieflichen Mitteilung an den Herausgeber. [Müller’s] Archiv für Anatomie, Physiologie und wissenschaftliche Medicin. 1839, page 82.
  101. ↑ Kentucky: Mammoth Cave long on history. CNN. 27 February 2004. Accessed 8 October 2006.
  102. ↑ a b c McCarthy OR. The key to the sanatoria. „J R Soc Med”. 94 (8), s. 413–7, August 2001. PMID: 11461990. PMCID: PMC1281640. 
  103. ↑ Nobel Foundation. The Nobel Prize in Physiology or Medicine 1905.Accessed 7 October 2006.
  104. ↑ Waddington K. To stamp out "So Terrible a Malady": bovine tuberculosis and tuberculin testing in Britain, 1890–1939. „Med Hist”. 48 (1), s. 29–48, January 2004. PMID: 14968644. PMCID: PMC546294. 
  105. ↑ Bonah C. The 'experimental stable' of the BCG vaccine: safety, efficacy, proof, and standards, 1921–1933. „Stud Hist Philos Biol Biomed Sci”. 36 (4), s. 696–721, 2005. DOI: 10.1016/j.shpsc.2005.09.003. PMID: 16337557. 
  106. ↑ Comstock G. The International Tuberculosis Campaign: a pioneering venture in mass vaccination and research. „Clin Infect Dis”. 19 (3), s. 528–40, 1994. DOI: 10.1093/clinids/19.3.528. PMID: 7811874. 
  107. ↑ editor, Barry R. Bloom: Tuberculosis : pathogenesis, protection, and control. Washington, D.C.: ASM Press, 1994. ISBN 978-1-55581-072-6.
  108. ↑ Sheryl Persson: Smallpox, Syphilis and Salvation: Medical Breakthroughs That Changed the World. ReadHowYouWant.com, 2010, s. 141. ISBN 978-1-4587-6712-7.
  109. ↑ Caroline Hannaway, editor: Biomedicine in the twentieth century: practices, policies, and politics. Amsterdam: IOS Press, 2008, s. 233. ISBN 978-1-58603-832-8.
  110. ↑ Thomas Shields: General thoracic surgery. Wyd. 7th ed. Philadelphia: Wolters Kluwer Health/Lippincott Williams & Wilkins, 2009, s. 792. ISBN 978-0-7817-7982-1.
  111. ↑ Lalloo UG, Naidoo R, Ambaram A. Recent advances in the medical and surgical treatment of multi-drug resistant tuberculosis. „Curr Opin Pulm Med”. 12 (3), s. 179–85, May 2006. DOI: 10.1097/01.mcp.0000219266.27439.52. PMID: 16582672. 
  112. ↑ Frequently asked questions about TB and HIV. [w:] World Health Organization [on-line]. [dostęp 15 April 2012].
  113. ↑ SD Lawn, Nicol, MP. Xpert® MTB/RIF assay: development, evaluation and implementation of a new rapid molecular diagnostic for tuberculosis and rifampicin resistance.. „Future microbiology”. 6 (9), s. 1067-82, 2011 Sep. PMID: 21958145. 
  114. ↑ WHO says Cepheid rapid test will transform TB care. [w:] Reuters [on-line]. 8 December 2010.
  115. ↑ C Lienhardt, Espinal, M, Pai, M, Maher, D, Raviglione, MC. What research is needed to stop TB? Introducing the TB Research Movement.. „PLoS medicine”. 8 (11), s. e1001135, 2011 Nov. DOI: 10.1371/journal.pmed.1001135. PMID: 22140369. PMCID: PMC3226454. 
  116. ↑ Anurag Bhargava, Lancelot Pinto, Madhukar Pai. Mismanagement of tuberculosis in India: Causes, consequences, and the way forward. „Hypothesis”. 9 (1), s. e7, 2011. 
  117. ↑ Y Amdekar. Changes in the management of tuberculosis.. „Indian journal of pediatrics”. 76 (7), s. 739-42, 2009 Jul. PMID: 19693453. 
  118. ↑ a b c C Martín Montañés, Gicquel, B. New tuberculosis vaccines.. „Enfermedades infecciosas y microbiologia clinica”. 29 Suppl 1, s. 57–62, 2011 Mar. DOI: 10.1016/S0213-005X(11)70019-2. PMID: 21420568. 
  119. ↑ Ibanga H, Brookes R, Hill P, Owiafe P, Fletcher H, Lienhardt C, Hill A, Adegbola R, McShane H. Early clinical trials with a new tuberculosis vaccine, MVA85A, in tuberculosis-endemic countries: issues in study design. „Lancet Infect Dis”. 6 (8), s. 522–8, 2006. DOI: 10.1016/S1473-3099(06)70552-7. PMID: 16870530. 
  120. ↑ Kaufmann SH. Future vaccination strategies against tuberculosis: Thinking outside the box. „Immunity”. 33 (4), s. 567–77, 2010. DOI: 10.1016/j.immuni.2010.09.015. PMID: 21029966. 
  121. ↑ Webber D, Kremer M. Stimulating Industrial R&D for Neglected Infectious Diseases: Economic Perspectives. „Bulletin of the World Health Organization”. 79 (8), s. 693–801, 2001. 
  122. ↑ Barder O, Kremer M, Williams H. Advance Market Commitments: A Policy to Stimulate Investment in Vaccines for Neglected Diseases. „The Economists' Voice”. 3 (3), 2006. DOI: 10.2202/1553-3832.1144. 
  123. ↑ Department of Economic: Achieving the global public health agenda : dialogues at the Economic and Social Council. New York: United Nations, 2009, s. 103. ISBN 978-92-1-104596-3.
  124. ↑ [edited by] Jane N. Zuckerman, Elaine C. Jong: Travelers' vaccines. Wyd. 2nd ed. Shelton, CT: People's Medical Pub. House, 2010, s. 319. ISBN 978-1-60795-045-5.
  125. ↑ Bill and Melinda Gates Foundation Announcement: Gates Foundation Commits $82.9 Million to Develop New Tuberculosis Vaccines. 2004-02-12.
  126. ↑ Katherine Nightingale: Gates foundation gives US$280 million to fight TB. 2007-09-19.
  127. ↑ HL Shivaprasad, Palmieri, C. Pathology of mycobacteriosis in birds.. „The veterinary clinics of North America. Exotic animal practice”. 15 (1), s. 41-55, v-vi, 2012 Jan. PMID: 22244112. 
  128. ↑ DR Reavill, Schmidt, RE. Mycobacterial lesions in fish, amphibians, reptiles, rodents, lagomorphs, and ferrets with reference to animal models.. „The veterinary clinics of North America. Exotic animal practice”. 15 (1), s. 25-40, v, 2012 Jan. PMID: 22244111. 
  129. ↑ MA Mitchell. Mycobacterial infections in reptiles.. „The veterinary clinics of North America. Exotic animal practice”. 15 (1), s. 101-11, vii, 2012 Jan. PMID: 22244116. 
  130. ↑ Gary A. Wobeser: Essentials of disease in wild animals. Wyd. 1st ed. Ames, Iowa [u.a.]: Blackwell Publ., 2006, s. 170. ISBN 978-0-8138-0589-4.
  131. ↑ TJ Ryan, Livingstone, PG, Ramsey, DS, de Lisle, GW, Nugent, G, Collins, DM, Buddle, BM. Advances in understanding disease epidemiology and implications for control and eradication of tuberculosis in livestock: the experience from New Zealand.. „Veterinary microbiology”. 112 (2-4), s. 211-9, 2006 Feb 25. PMID: 16330161. 
  132. ↑ PC White, Böhm, M, Marion, G, Hutchings, MR. Control of bovine tuberculosis in British livestock: there is no 'silver bullet'.. „Trends in microbiology”. 16 (9), s. 420-7, 2008 Sep. PMID: 18706814. 
  133. ↑ AI Ward, Judge, J, Delahay, RJ. Farm husbandry and badger behaviour: opportunities to manage badger to cattle transmission of Mycobacterium bovis?. „Preventive veterinary medicine”. 93 (1), s. 2-10, 2010 Jan 1. PMID: 19846226. 

Lucas559 (dyskusja) 19:03, 19 sie 2015 (CEST)[odpowiedz]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Dyskusja:Gruźlica_człowieka&oldid=73587817”